20 listopada 2020

Wywiad z Andrzejem Gantnerem, Wiceprezesem Zarządu, Dyrektorem Generalnym Polskiej Federacji Producentów Żywności Związku Pracodawców

Co nowego czeka przedsiębiorcę od 2021 roku?

Jakie są najważniejsze zmiany i wyzwania stojące przed branżą spożywczą na 2021 rok?

Po ponad dekadzie dynamicznego rozwoju polskiego sektora przetwórstwa żywności, opartego w głównej mierze o rozwój eksportu i stabilnej pozycji na rynku wewnętrznym, nastroje przedsiębiorców dotyczące sytuacji w roku 2021 można określić jako bardziej ostrożne niż optymistyczne. Przetwórstwo żywności okazało się jednym z najbardziej odpornych na skutki pandemii sektorów polskiej gospodarki, nawet mimo spadków sprzedaży krajowej i eksportu spowodowanego głównie znaczącymi ograniczeniami w funkcjonowania branży HORECA, jednak brak stabilności zarówno w warunkach funkcjonowania przedsiębiorstw w obszarze sprzedaży jak i warunków finansowych może mieć negatywny wpływ na kondycję sektora w nadchodzącym roku.

Sytuacja na naszym głównym rynku eksportowym jakim jest UE staje się coraz trudniejsza. Szybko narastająca druga fala pandemii i niepewność, co do jej skutków zmuszają zagranicznych odbiorców do dużej ostrożności w zawieraniu długoterminowych kontraktów, a producentów do ograniczeń w planach inwestycyjnych. Nie bez znaczenia pozostaje brak pewności, co stanie się z drugim, co do wielkości rynkiem eksportowym dla polskiej żywności, czyli Wielką Brytanią. W efekcie po raz pierwszy od 10 lat odnotowaliśmy spadek eksportu żywności do tego kraju. Dodatkowym zagrożeniem są szybko postępujące prace nad umową o wolnym handlu pomiędzy Wielką Brytanią, a Nową Zelandią. Podpisanie tej umowy, to bardzo poważne zagrożenie dla eksportu polskich produktów mięsnych i mleczarskich. Unia Europejska eksportuje do Wielkiej Brytanii żywność wartą 50 miliardów euro, trudno wyobrazić sobie konsekwencje dla unijnego rynku, gdyby doszło nawet do częściowego wstrzymania tego eksportu. Powstała nadwyżka produktów i surowców żywnościowych mogłaby doprowadzić do wyniszczającej wojny cenowej na rynku wewnętrznym UE, która dotknęłaby również polskich eksporterów.

Poważnym wyzwaniem w 2021 r. dla przedsiębiorców sektora przetwórstwa żywności będzie niewątpliwie kontynuacja obecnego trendu wzrostu kosztów funkcjonowania firm wynikający z wprowadzanych odgórnych regulacji państwowych. Nowe obciążenia takie jak np. opłata mocowa, deszczowa, cukrowa oraz zapowiadany już od 1 stycznia 2021 roku unijny podatek od plastiku, który może finalnie obciążyć polskie przedsiębiorstwa kwotą w wysokości ok. 2,7 miliardów zł. to w połączeniu z bardzo niekorzystnym zjawiskiem jakim jest szybka inflacja cen usług oraz kosztów pracy przy jednoczesnym braku wzrostu wydajności i możliwej recesji, czynniki które niewątpliwie mogą wpłynąć na spowolnienie w rozwoju sektora.

Warto zauważyć, że wzrost kosztów wynikający z unijnego podatku o plastiku będzie tym większy im słabszy i mniej efektywny będzie system gospodarki odpadami opakowaniowymi. Tylko sprawny i efektywny ekonomicznie i środowiskowo ROP i wspierający go system depozytowy może przyczynić się, że polskie przedsiębiorstwa nie będą ponosić tak drastycznie wysokich kosztów przekazywanych do budżetu UE. Szybka budowa sprawnych systemów ROP i DRS to jedne z najważniejszych priorytetów dla sektora produkcji i przetwórstwa żywności w Polsce.

Biorąc powyższe pod uwagę rok 2021 można uznać za jeden z najtrudniejszych dla sektora żywnościowego w Polsce w ciągu ostatnich 2 dekad. Warto jednak zaznaczyć, że polscy przedsiębiorcy nawet w tak trudnych warunkach są w stanie prowadzić ekspansje na nowe rynki i zwiększać eksport. Większa dywersyfikacja kierunków eksportu, która przynajmniej częściowo pozwoli złagodzić potencjalną recesję na rynku UE, wydaje się obecnie jednym z najważniejszych priorytetów dla sektora. Proste przewagi komparatywne jakie do tej pory napędzały polski eksport muszą być zastąpione przewagami jakościowymi, pozwalającymi na osiąganie większych marż. Trendy na światowych rynkach żywności wyraźnie pokazują, że dynamiczny wzrost popytu w takich segmentach jak żywność ekologiczna, funkcjonalna, pochodzenia roślinnego będzie kontynuowany. We wszystkich tych segmentach mamy szansę być w przyszłości poważnym graczem rynkowym, pod warunkiem, zapewnienie firmom dobrych ram prawnych i finansowych do inwestowania w te segmenty rynku.

Gospodarka w Obiegu Zamkniętym – jak powinni się przygotować w Polsce przedsiębiorcy?

Kluczowe znaczenie dla przedsiębiorców będą miały przepisy wdrażające postanowienia dotychczasowych dyrektyw, lokalne rozwiązania prawne, a także spodziewane nowe przepisy unijne wynikające z ogłoszonego w 2020 r. przez Komisję Europejską „Nowego planu działania UE dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy” oraz dodatkowe przepisy obecnie wnioskowane przez Parlament Europejski.

Szczególnie istotne dla branży spożywczej będą kwestie związane z opakowaniami i odpadami opakowaniowymi.

Aktualnie Ministerstwo Klimatu i Środowiska przedstawiło projekt ustawy o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw, który zawiera transpozycję trzech dyrektyw odpadowych. W tym przepisie przedsiębiorcy powinni zwrócić uwagę na nowe oczekiwania związane z większym recyklingiem odpadów, w tym odpadów opakowaniowych, zapobieganiem powstawaniu odpadów, a także z implementacją Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta, czyli ponoszenia przez producentów produktów odpowiedzialności finansowej lub finansowo-organizacyjnej za działania związane z gospodarowaniem odpadami po produktach wprowadzanych na rynek, w tym m.in. za ich selektywną zbiórkę, sortowanie i ich przetwarzanie.

Część firm już od pewnego czasu podejmuje działania przygotowawcze, m.in. ogłaszając różnego rodzaju dobrowolne zobowiązania do zwiększenia udziału w swoich opakowaniach tworzyw sztucznych otrzymanych z recyklingu, dokonując eko-modelowania opakowań, stosując opakowania z materiałów łatwiejszych do recyklingu. Ponadto w ramach organizacji branżowych opracowywane są modele i praktyczne rozwiązania dotyczące jak najefektywniejszego w polskich warunkach systemu Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta dotyczącego odpadów opakowaniowych, zapewniającego wysoki poziom odzyskiwania z rynku odpadów opakowaniowych nadających się do ponownego przetworzenia w procesach recyklingu lub innego wykorzystania zamykającego obieg surowcowy.

Jako niezbędne uzupełnienie systemu Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta dotyczącego odpadów opakowaniowych widzimy wprowadzenie w Polsce systemu depozytowego na opakowania jednorazowego użytku po napojach, który zapewni selektywną zbiórkę odpowiedniej jakości surowca do recyklingu, nadającego się do ponownego zastosowania w opakowaniach przeznaczonych do kontaktu z żywnością.

Dobrym przykładem zamkniętego obiegu są już istniejące na naszym rynku systemy kaucyjne na opakowania wielokrotnego użytku po napojach, z tym, że takie opakowania cały czas są pełnowartościowe i nie należy ich traktować jako odpadów.

Jak powinien wyglądać system gospodarki odpadami uwzgledniający Rozszerzoną Odpowiedzialność Producenta i co może ona znaczyć w polskim systemie?

Rozszerzona Odpowiedzialność Producenta w odniesieniu do produktów, m.in. do niektórych rodzajów opakowań, opon i olejów smarowych, funkcjonuje w Polsce od 2001 r. W tym czasie obowiązki producentów były rozszerzane i modyfikowane, w związku z czym część obowiązków wynikających z art. 8 i 8a dyrektywy 2008/98/WE już funkcjonuje w warunkach krajowych. Pozostałe obowiązki, wynikające z nowych wymagań określonych w art. 8 i 8a znowelizowanej dyrektywy 2008/98/WE, zostaną dopiero zaimplementowane w polskich przepisach.

Istniejące w Polsce dotychczasowe systemy Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta dotyczące niektórych opakowań, olejów smarowych, opon, sprzętu elektrycznego i elektronicznego, baterii i akumulatorów oraz pojazdów zostaną więc dostosowane do zmodyfikowanych przepisów – musi to nastąpić do dnia 5 stycznia 2023 r. Natomiast zgodnie z art. 7 ust. 2 dyrektywy 94/62/WE, systemy Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta dla wszystkich opakowań, zgodne z art. 8 i 8a dyrektywy 2008/98/WE, powinny zostać ustanowione do 31 grudnia 2024 roku.

Zgodnie z art. 8 dyrektywy 2008/98/WE, systemy Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta muszą uwzględniać minimalne wymagania, które obejmują: określenie roli i obowiązków wszystkich podmiotów zaangażowanych w system, określenie celów do osiągnięcia, system sprawozdawczy służący do gromadzenia danych, równe traktowanie producentów niezależnie od ich pochodzenia czy wielkości.

Jednocześnie w ramach Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta producenci wyrobów lub organizacje mają posiadać określony zasięg geograficzny, produktowy i materiałowy, zapewniać dostępność systemów zbierania odpadów, środki finansowe niezbędne do wypełnienia obowiązków, mają stosować mechanizm samokontroli oraz udostępniać publicznie informacje o realizacji ustanowionych celów (w przypadku organizacji także o strukturze, wkładach finansowych i procedurze wyboru podmiotów gospodarujących odpadami).

W odniesieniu do wysokości wkładów finansowych producentów na rzecz realizacji Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta, ich wysokość powinna pokrywać koszty selektywnego zbierania odpadów, a następnie ich transportu i przetwarzania, w tym przetwarzania niezbędnego do osiągnięcia unijnych celów w zakresie gospodarowania odpadami, oraz koszty niezbędne do realizacji innych celów i zadań, koszty informowania posiadaczy odpadów oraz koszty gromadzenia danych i sprawozdawczości.

W Polsce obowiązki w zakresie zbierania i zagospodarowania odpadów od mieszkańców spoczywają obecnie na gminach, a wydatki na ten cel pokrywane są z opłat pobieranych od mieszkańców. Wdrożenie nowego prawa UE spowoduje jednak, że za selektywną zbiórkę odpadów opakowaniowych i przygotowanie tych odpadów do recyklingu nie będą już płacili wyłącznie mieszkańcy.

Proponowana przez nas koncepcja systemu Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta w zakresie odpadów opakowaniowych uwzględnia powyższe wymagania określone w dyrektywach i tworzy generalne warunki do lepszego funkcjonowania całego obszaru gospodarki odpadami.

W systemie Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta dotyczącym odpadów opakowaniowych kluczową rolę powinny pełnić́ następujące podmioty:

Organizacje ROP opakowań́;
Wprowadzający;
Gminy;
Jednostka koordynująca dla organizacji ROP opakowań́;
Regulator.

Bardzo ważną rolę w systemie odgrywać będą także recyklerzy, ponieważ to od nich zależeć będzie, czy odpad zostanie poddany recyklingowi i czy dzięki temu zostaną osiągnięte wymagane poziomy recyklingu.

Uważamy, że system Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta dla odpadów opakowaniowych powinien być organizowany i zarządzany przez producentów, gdyż takie rozwiązanie zapewni maksymalizację zbiórki i recyklingu. To producenci zobligowani są do osiągnięcia wysokich, ustanowionych przez Unię Europejską poziomów recyklingu odpadów opakowaniowych, jak również udziału surowców wtórnych w niektórych opakowaniach.

Gwarantami efektywności i transparentności proponowanego przez nas systemu Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta dla odpadów opakowaniowych są:

Wysokie standardy działania organizacji ROP opakowań potwierdzone uzyskaniem licencji od regulatora, wymagającej okresowego odnowienia;
Regularne audyty organizacji ROP opakowań oraz wszystkich uczestników systemu przez niezależnych zewnętrznych audytorów (np. weryfikatorów środowiskowych EMAS);
Wyeliminowanie zbędnych ogniw na drodze przepływu strumieni materiałowego, finansowego oraz sprawozdawczości.

Podobne modele z powodzeniem funkcjonują w wielu krajach Unii Europejskiej: Szwecji, Estonii, na Łotwie, Litwie, w Niemczech, Austrii oraz – od niedawna – na Słowacji. W krajach tych to producenci wyrobów w opakowaniach w całości organizują i prowadzą systemy selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych od mieszkańców, co – jak potwierdzają statystyki UE – przynosi bardzo wysokie poziomy zbiórki i recyklingu wszystkich odpadów surowcowych.

Naszym zdaniem koniecznymi filarami dobrze funkcjonującego systemu ROP dla odpadów opakowaniowych jest ustanowienie w Polsce systemu depozytowego na jednorazowe butelki po napojach oraz utrzymanie już funkcjonującego systemu kaucyjnego dla opakowań wielokrotnego użytku po napojach. Rozwój obydwu rozwiązań zapewni z jednej strony zmniejszenie masy odpadów, które należy poddać recyklingowi (opakowania wielokrotnego użytku wracają jako pełnowartościowe opakowanie do producenta napojów), a z drugiej strony zapewni wysoki poziom zbiórki opakowań jednorazowych po napojach, które powinny być poddawane w możliwie szerokim zakresie recyklingowi. Obydwa systemy muszą uwzględniać specyfikę obrotu każdego z tych opakowań na rynku – opakowania jednorazowe po wykorzystaniu przez konsumenta są odpadem, który należy poddać recyklingowi, a opakowania wielokrotnego użytku są nadal pełnowartościowymi opakowaniami, które powinny wracać do producentów w celu ponownego napełnienia i wprowadzenia do sprzedaży.

System depozytowy na butelki jednorazowe po napojach, w odróżnieniu od systemów ROP dotyczących odpadów z różnych sektorów przemysłu, powinien być jeden, ogólnopolski, obowiązkowy. System musi być dopasowany do polskiej struktury handlu detalicznego i stwarzać równe warunki uczestnictwa wszystkim rodzajom podmiotów. W Polsce około 40% sprzedaży realizowane jest w kanale tradycyjnym, co stanowi ewenement, ponieważ w większości krajów europejskich sprzedaż realizowana jest głównie przez duże sieci handlowe. Stworzony system musi być więc przyjazny dla małych sklepów i w żaden sposób nie może wpłynąć na utratę ich konkurencyjności. Za szczególnie ważne uznajemy także to, aby zapewnić małym, tradycyjnym sklepom detalicznym możliwość udziału w systemie w sposób, który będzie wynikał z ich własnej decyzji.

Szczegółowy opis proponowanego przez nas systemu Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta dla odpadów opakowaniowych oraz dla systemu depozytowego znajduje się w opracowanym przez nas raporcie „Reforma systemu zagospodarowania odpadów – stanowisko organizacji producenckich”.

Czy system depozytowy będzie rozwiązaniem wszystkich problemów związanych z ROP?

Brak surowców wtórnych stanowi jedną z głównych barier dla gospodarki o obiegu zamkniętym. Jak już wcześniej wspomniano, wprowadzenie systemu depozytowego na jednorazowe opakowania po napojach zapewni wysoki poziom zbiórki tych opakowań i tym samym skutecznie przyczyni się do zwiększenia poziomu recyklingu danego typu opakowań.

Do korzyści wynikających z wprowadzenia w Polsce systemu depozytowego można więc zaliczyć realną możliwość uzyskania w tym systemie wysokich poziomów zbiórki opakowań (do 98%), większą motywację konsumentów do zwrócenia opakowania oraz podniesienie wiedzy i kultury selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych wśród mieszkańców / konsumentów, a ponadto uzyskiwanie odpadów opakowaniowych o wysokiej jakości, która zapewni również wysoką jakość surowca wtórnego uzyskiwanego z tych odpadów do dalszego wykorzystania w przemyśle spożywczym. Istotne znaczenie ma również rola systemu depozytowego w stworzeniu równych warunków działania dla wszystkich producentów oraz umożliwieniu transparentnej analizy efektywności działania w skali kraju.

Funkcjonujące równolegle systemy kaucyjne na opakowania wielokrotnego użytku po napojach spowodują zmniejszenie ogólnej masy odpadów, które należy poddać recyklingowi.

Efektywność systemu depozytowego w Polsce zależeć jednak będzie w dużej mierze od lokalnych uwarunkowań. Należą do nich:

Przyzwyczajenia konsumentów oraz tradycje selektywnej zbiórki / ponownego użycia opakowań;
Istniejące uwarunkowania prawne;
Świadomość ekologiczna konsumentów;
Struktura rynku detalicznego;
Rodzaje i pojemność opakowań napojowych.

Czynniki te musza być wzięte pod uwagę przy tworzeniu tego systemu.

Należy jednak pamiętać, że systemy Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta obejmują swoim zakresem znacznie więcej odpadów, w tym odpadów opakowaniowych, więc sam system depozytowy na jednorazowe butelki po napojach oraz systemy kaucyjne na opakowania wielokrotnego użytku po napojach, choćby najlepiej działające, nie zastąpią wszystkich obowiązków Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta nałożonych na producentów i wprowadzających produkty na rynek.